Düztabanlık (Pes Planus) Nedir? Tanım ve Sınıflandırma

Düztabanlık, tıbbi literatürde “pes planus” olarak anılan, ayak tabanının iç kavisinin (medial longitudinal ark) tümüyle veya kısmen kaybolduğu bir ortopedik durumdur. Normalde yürüyüş ve koşu sırasında iç kavisin şok emici işlevi sayesinde vücut yükü dengelenir; ancak düztabanlıkta bu yapı düzleşir ve ayak tabanı yere daha geniş temas eder. Pes planus, doğuştan (konjenital) veya sonradan (edinsel) gelişebilir. Konjenital tip genellikle ailenin genetik yapısına bağlıdır ve bebeklikte ortaya çıkar. Edinsel tip ise ergenlik sonrası bağ dokusu gevşekliği, obezite, travma veya nöromusküler hastalıklara bağlı olarak gelişir. Ayrıca esnek ve rijit düztabanlık olarak sınıflandırılır: Esnek tipte ayak iç kavisi ayağa yük verildiğinde düzleşirken kalkarken (uçuş fazı) normale döner; rijit tipte ise yük olsun ya da olmasın kavisin kaybolması kalıcıdır. Bu sınıflama hem tanı hem de tedavi stratejilerini belirlemede kritik öneme sahiptir.

Çocuk Ayak Anatomisi: Normal Gelişim Süreci

Çocuklarda ayak gelişimi doğumdan ergenliğe kadar dinamik bir süreçtir. Yenidoğan ayağı nispeten düz görünür çünkü kalkan yağ dokusu medial kavisi maskeler. İlk iki yaşta bu yağ dokusu azalır, kasların, ligamentlerin ve kemiklerin gerçekometrik yapısı ortaya çıkar. 3–6 yaş arası çocuklarda esnek düztabanlık normal kabul edilir; iç kavisin oluşumu bu dönemde yavaş yavaş belirginleşir. 8–10 yaş civarında ise çocukların yaklaşık %90’ında erişkindeki kavsi andıran medial ark oluşur. Tarsal kemiklerin ossifikasyonu ve kıkırdak erimesi bu dönemde hızlanır. Plantar fascia ve tibialis posterior tendonunun olgunlaşması, dayanıklılığı sağlayarak kavsin korunmasına yardımcı olur. Dolayısıyla 6 yaş altındaki birçok çocukta görülen düztabanlık, gelişim törpülenmesine kadar normal varyasyon olarak değerlendirilir.

Düztabanlığın Nedenleri: Genetik ve Çevresel Faktörler

Pes planusun etiyolojisi multifaktöriyeldir. Aile öyküsü varsa genetik yatkınlık güçlü bir prediktördür; bağ dokusu esnekliği ve eklem hipermobilitesi genellikle herediter özelliklerdir. Obezite, ayak üzerine binen yükü artırarak kavsin sarkmasına yol açabilir. Erken yürüme, uzun süreli ayakta kalma veya yanlış ayakkabı kullanımı da düztaban riski oluşturur. Nöromüsküler hastalıklar (miyopati, serebral palsi) ve bağ dokusu hastalıkları (Ehlers–Danlos sendromu) düztabanlığı tetikleyebilir. Tibialis posterior kasının fonksiyon kaybı ya da yaralanması, medial arkı destekleyen ana dinamik yapının zayıflamasına yol açar. Ayrıca multipl travmalar, ayak bileği burkulmaları sonrası ligament esaslı stabilizasyonun bozulması neticesinde edinsel düztabanlık gelişebilir. Bu çok sayıda faktör, her bir vakayı bireyselleştirilmiş değerlendirme gerektirir.

Belirtiler ve Yaşam Kalitesi Üzerindeki Etkileri

Düztaban çoğu çocukta asemptomatik seyreder; ancak bazı durumlarda ağrı, çabuk yorulma ve yürüyüş bozuklukları gelişebilir. Ayak iç kısmında ve özellikle bilek-medial ayak bileşik hattında ağrı, merdiven inip çıkarken veya uzun süre ayakta kalındığında artar. Yürüyüşte aşınmış ayakkabı tabanları, topuk iç kısmında fazla bası, bacak içe dönmesi (valgus deformitesi) ve baldır kaslarında gerginlik gözlenebilir. Ağrılı düztabanlık çocukların fiziksel aktivitelere katılımını azaltır, spor ve oyun performansını düşürerek sosyal izolasyona yol açabilir. Uzun vadede postür bozuklukları, diz ve kalça ekleminde erken aşınma riski oluşturur. Erken müdahale hem ağrıyı giderir hem de yaşam kalitesini önemli ölçüde artırır.

Tanı Yöntemleri: Klinik Muayene ve Görüntüleme Teknikleri

Fizik muayenede çocuk ayakta iken arka ayak-arka bacak hizası, arkadaki hindfoot valgus açısı ve medial kavsin derecesi değerlendirilir. “Jack testi”yle ayak başparmağı pasif dorsifleksiyonunda kavsin düzelip düzelmediği kontrol edilerek esnek veya rijit tip ayrımı yapılır. Plantar basınç ölçümü (pedobarografi), kavsin yük dağılımını objektif olarak gösterir. Görüntüleme olarak ağırlık altı dikey ayak röntgeni; talo-kalkaneal açı (talocalcaneal) ve Meary açısı (talo aksı vs. 1. metatars) ölçülerek anatomik bozukluk saptanır. Ultrason, tibialis posterior tendonunun slap veya yırtığını gösterebilir. 3D ayak taramaları daha ayrıntılı kavsi haritalandırma ve ortez üretimi için kullanılır. Erken tanı, tedavi planlamasını hızlandırır ve deformitenin ilerlemesini durdurur.

Konservatif Tedavi Seçenekleri: Ortezler, Egzersizler ve Ayakkabı Seçimi

Esnek düztabanlı çocukların büyük çoğunluğu semptomsuz olduğundan yalnızca takip ve aile eğitimi yeterlidir. Ağrılı vakalarda iç kavsi destekleyen ark destekli tabanlıklar (ortotik insoles) tercih edilir; çocuk spor ayakkabıları içine yerleştirilen yarı rijit, medyal kavsi destekleyen materyaller, uzun süreli kullanımda ağrıyı %70 oranında azaltır. Ayakkabı seçiminde topuk yüksekliği 1–2 cm, esnek burun kutusu ve sağlam yan duvarlı modeller önerilir. Evde yapılabilecek egzersizler; havlu çekme (foot towel scrunch), ayak parmaklarıyla küçük nesneleri kavrama, topuk yükseltmeli baldır esnetmeleri ve tek ayakta denge çalışmalarıdır. Haftada 3–4 kez, 10–15 dk süreli egzersizler medial kasları güçlendirerek kavsin korunmasına yardımcı olur.

Fizyoterapi Yaklaşımları: Denge ve Kas Güçlendirme Programları

Fizyoterapist gözetiminde planlanan program, peroneal ve tibialis posterior kas gruplarını hedefler. İzometrik tibialis posterior kasılmaları, her seferinde 5 saniye tutuşlu 10–15 tekrar şeklinde uygulanır. Dönme tahtası (balance board) üzerinde tek ayak dengesine 30 saniye ile başlanıp kademeli olarak 60 saniyeye çıkarılır. Yarı çömelme (mini squat) ve lunge hareketleri, aşil tendonunu ve alt bacak kaslarını güçlendirir; 3 set x 10 tekrar önerilir. Manuel terapiyle plantar fasya gerdirilir, materyal bazlı terapi (kinesio taping) ile medial kavse ekstra destek verilir. Haftada 2–3 seans fizyoterapi, semptomatik düzelme ve fonksiyonel kazanım sağlar.

Pediatrik Ortopedik Müdahale: Ne Zaman Cerrahi Gerekir?

Cerrahi endikasyonları, konservatif tedaviye yanıtsız ağrı, ilerleyici valgus deformitesi, ciddi fonksiyon kaybı ve rijit düztaban halleridir. Ameliyat seçenekleri arasında medialize kalkaneal osteotomi, subtalar artrodez ve tibialis posterior tendon transferi yer alır. 8–10 yaşından sonra cerrahi düşünülür; çünkü büyüme plakaları kapandıktan sonra yeniden şekillendirme imkanı azalır. Subtalar artrodez, medial kavsin sabitlenmesini sağlarken mobiliteyi kısmen kısıtlar; kalkaneal osteotomi ise daha fazla koruyucu eklem hareketi bırakır. Seçim, çocuğun yaşına, deformitenin derecesine ve aktivitelerine göre ortopedist tarafından yapılır. Ameliyat sonrası 6–8 hafta alçı veya ortez süresi, ardından fizyoterapi ile iyileşme desteklenir.

Uzun Dönem Takip: Ayak Gelişimi ve Revizyon İhtiyacı

Düztabanlık tedavisinin başarısı, büyüme süresince düzenli takibe bağlıdır. 6 ayda bir klinik muayene ve gerekirse röntgenle kavsin gelişimi izlenir. Büyüme plakaları kapanana kadar destek kullanımı, egzersiz ve ortopedik ayakkabı önerileri güncellenir. Cerrahi sonrası takipte, implant veya osteotomi yerine göre 1–2 yıllık aralıklarla değerlendirme gerekir. İlerleyen yıllarda ağrı veya deformite nüksü görülürse revizyon cerrahisi gündeme gelebilir; bu risk özellikle rijit tip vakalarda yüksektir.

Önleme Stratejileri: Erken Farkındalık ve Aile Eğitimi

Ailelere, yürümeye başlayan dönemden itibaren çocuklarının ayak yapısını gözlemlemeleri önerilir. Ayak tabanı izini ıslak ayakla kağıda aktararak iç kavis derecesi basitçe değerlendirilebilir. İlk kez “düz iç ayak izi” görünürse 6 yaşına kadar takip; ağrı veya fonksiyon bozukluğu varsa fizyoterapiye yönlendirme mantıklıdır. Okul öncesi dönemde çocukları çıplak ayakla yürütmek, plantar kas ve dokuların doğal gelişimini destekler. Ayağa tam oturan, esnek ve destekleyici tabanlı ayakkabı seçimi, düzenli ayakkabı numarası kontrolü de önemlidir. Erken önlem, ileride cerrahi riskini azaltır ve çocukların aktif yaşam kalitesini yükseltir.

Sağlıklı Ayak Gelişimi İçin Ailelere Öneriler

Çocuklarda düztabanlık büyük ölçüde gelişimsel ve genetik faktörlere bağlı olsa da erken tanı ve uygun konservatif müdahaleler ağrı ve fonksiyon kaybını önler. Aileler, çocuklarının ayak izlerini düzenli kontrol ederek ve fizyoterapi-egzersiz programlarına katılımı teşvik ederek medial kavsin oluşumunu destekleyebilir. Laktozsuz süt, yeşil yapraklı sebzeler, badem gibi kalsiyum zengin gıdalar; düzenli UVB maruziyetiyle birlikte D vitamini sağlamada hayati rol oynar. Ergenlik sonrası devam eden takip, cerrahi gereksinimin erken saptanmasını sağlar. Multidisipliner bir yaklaşımla—ortopedist, pediyatrist, fizyoterapist ve aile—çocukların ayak sağlığını korumak, aktif ve ağrısız bir yaşamın kapılarını aralar.